Szembek Jerzy Józef Elizeusz (1851–1905), biskup płocki, arcybiskup metropolita mohylewski, bibliofil.

Ur. 14 VI (2 VI st.st.) w Ujściu na Podolu (został ochrzczony z wody), był wnukiem Józefa Karola Szembeka (zob.) i Piotra Moszyńskiego (zob.), synem Józefa Macieja (1818–1889) i Józefy z Moszyńskich (1820–1897), spadkobierczyni ogromnej fortuny na Wołyniu i Podolu (ok. 150 tys. morgów ziemi), w tym rezydencji w Lewadzie (Lewadzie karabczyjowskiej, pow. kamieniecki). Ojciec S-a, hulaka i utracjusz, w ciągu dwudziestu kilku lat roztrwonił cały majątek żony. Braćmi S-a byli: Zygmunt (1844–1907), dziedzic Alwerni (pow. chrzanowski), żonaty od r. 1876 z Klementyną (1855–1929), córką Włodzimierza Dzieduszyckiego (zob.), Stefan (ur. 1848), radny m. Lwowa (1889–92), wiceprezes galicyjskiego Tow. Łowieckiego (1887–97), żonaty od r. 1883 z Różą Marią (ur. 1861), córką Bolesława Starzyńskiego (zob.), i Adam (1858–1902), oficer wojsk rosyjskich, dziedzic Lewady, żonaty (ślub 14 VI 1888 w Laszkach na Wołyniu) z Teodozją z Głębockich (1868–1908).

Dzieciństwo spędził S. w Lewadzie, gdzie odebrał staranne wykształcenie, zwłaszcza w zakresie muzyki oraz języków obcych (rosyjskiego, francuskiego, angielskiego, niemieckiego i łaciny). Przebywał też w Warszawie, gdzie jego rodzice prowadzili salon towarzyski. Oddany w Krakowie pod opiekę dziadka Moszyńskiego, podjął naukę w r. 1864 w trzeciej klasie Gimnazjum św. Anny. Po zdaniu egzaminu dojrzałości 14 VII 1869 z notą «eminenter» (wybitnie) podjął studia na Wydz. Filozoficznym UJ, głównie z filozofii u Józefa Kremera i chemii u Emiliana Czyrniańskiego. Był wtedy częstym gościem salonu artystycznego księżnej Marceliny Czartoryskiej, uczestniczył w wieczorach muzyki kameralnej oraz tzw. żywych obrazach, organizowanych na cele dobroczynne; poznał Juliusza Kossaka, bywał w pracowni Jana Matejki. Jako wolontariusz porządkował i opracowywał w r. 1871 księgozbiór przyrodniczy Biblioteki Jagiellońskiej, a w okresie wakacyjnym zajmował się rodzinną biblioteką w Porębie Żegoty. Sekcji zoologicznej Komisji Fizjograficznej AU przekazał w r. 1872 60 złr. na ochronę tatrzańskich kozic i świstaków. Został w tym czasie członkiem Berlińskiego Tow. Chemicznego. Po ukończeniu semestru zimowego r. akad. 1872/3 wyjechał w podróż po Europie. W Wiedniu słuchał przez pół roku wykładów z prawa, a następnie zwiedził Niemcy, Szwajcarię i Włochy. Z Rzymu wrócił do Krakowa, prawdopodobnie w maju 1874, na pogrzeb dziadka Szembeka, po którym odziedziczył bibliotekę w Porębie Żegoty. Na studia już nie wrócił. W l. 1876–89 zasiadał w Komisji AU dla badań w zakresie historii literatury i oświaty w Polsce, kierowanej przez Stanisława Tarnowskiego. Na zlecenie Komisji Archeologicznej AU przeprowadził w r. 1877 wspólnie z Piotrem Giermańskim, nauczycielem chemii w Czernichowie, analizę jedenastu zabytkowych obiektów z brązu, znajdujących się w Gabinecie Archeologicznym UJ.

Pod wpływem ks. Albina Dunajewskiego pod koniec r. 1874 przeżył S. nawrócenie i przystąpił do sakramentu pokuty; zaczął zgłębiać Pismo św., apologetykę i hagiografię, a także teologię dogmatyczną, moralną i ascetyczną. Dn. 8 IX 1877 w Starej Wsi pod Brzozowem (pow. krośnieński) uczestniczył w koronacji obrazu Matki Boskiej przez nuncjusza w Wiedniu arcybp. Lodovico Jacobiniego; oznajmił wtedy przyjaciołom swój zamiar zostania księdzem. W r. 1880 odbył podróż do Rzymu, a następnie udał się do Afryki Północnej, by przyjrzeć się pracy tamtejszych księży i zakonników. Pod koniec r. 1881 wrócił do Lewady i przyczynił się do uratowania rodzinnego majątku zagrożonego bankructwem. Dn. 8 V 1883 dopełnił obrządku chrztu w Nicei, przy okazji ślubu swego brata Stefana.

W l. osiemdziesiątych rozwijał S. pasję bibliofilską. Współpracował z krakowskim kolekcjonerem Władysławem Bartynowskim oraz Jakubem Gieysztorem z Warszawy, u którego nabył m.in. mszał dla diec. gnieźnieńskiej, wydany w r. 1506 w Krakowie. Książki kupował też przy okazji licznych podróży związanych z zarządzaniem majątkami, m.in. do Kijowa i Odessy. Interesując się szczególnie starodrukami, zbierał piśmiennictwo historyczne, literackie, religijne i polityczne oraz broszury i ulotki o rozmaitej tematyce. Nabywał rękopisy (autografy biskupów i królów polskich), sporadycznie także medale i tłoki pieczętne. Zgromadził cenny zbiór rycin, a jego kolekcja grafik Jeremiasza Falcka należała do największych w zbiorach polskich. Biblioteka w Porębie Żegoty liczyła niebawem ok. 10 tys. woluminów, na większości których odbito faksymile podpisu S-a (ok. 3500 woluminów z tej kolekcji znajduje się obecnie w B. Śląskiej w Katowicach).

We wrześniu 1887 w Kijowie poznał S. młodszego od siebie Romana Szeptyckiego, z którym się zaprzyjaźnił; w r. 1888 obaj uczestniczyli w Rzymie w jubileuszu pięćdziesięciolecia kapłaństwa papieża Leona XIII. Pod wpływem Szeptyckiego, który w maju t.r. wstąpił do zakonu bazylianów, S. ostatecznie zdecydował o przejściu do stanu duchownego. W lutym 1889 wrócił na Podole, uregulował swoje sprawy majątkowe i na początku sierpnia t.r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Saratowie. Na krótko przyjechał do Krakowa, by pożegnać się z umierającym ojcem, a następnie udał się do Chyrowa, gdzie w Zakł. Naukowo-Wychowawczym Jezuitów odbył dwutygodniowe rekolekcje. Po powrocie 15 VII 1890 do Seminarium został przez niektórych profesorów i kleryków, w większości potomków niemieckich kolonistów, niechętnie przyjęty. Wkrótce jednak pomoc podczas epidemii cholery i rozruchów w Saratowie w r. 1892 zjednały mu szacunek i zaufanie.

Dn. 19 III 1893 otrzymał S. w Saratowie święcenia kapłańskie. W kwietniu t.r. objął funkcję wikariusza przy tamtejszym kościele katedralnym i równocześnie zastępował chorego proboszcza w Astrachaniu. W lipcu został administratorem paraf. saratowskiej oraz nauczycielem katechizmu i historii biblijnej w małym seminarium, a w r. 1894 proboszczem w Saratowie; był równocześnie dziekanem saratowskim i astrachańskim oraz mansjonariuszem (wikariuszem) tyraspolskiej kapit. katedralnej. Dwukrotnie wizytował swój dekanat. Kazania głosił w językach polskim i niemieckim, a spowiadał w ośmiu, także w językach lokalnych. Przyczynił się do odnowienia i pokrycia freskami wnętrza katedry saratowskiej; zadbał o kupno organów i zatrudnienie organisty. W l. 1893–8 był prezesem saratowskiego Tow. Dobroczynności; uporządkował jego sprawy finansowe i zmienił statut, a także urządzał przedstawienia amatorskie, wieczory literackie i taneczne oraz loterie, z których dochód przeznaczał dla ubogich. Wspierał działalność szkoły katolickiej z 60 uczniami i dwukrotnie zapobiegł jej zamknięciu przez władze; jego staraniem powstał też przytułek dla starców i chorych. Przyczynił się do wybudowania nowych kaplic, m.in. w Carycynie (obecnie Wołgograd) i Pokrowskiej Słobodzie na Powołżu. W l. 1896 i 1897 wyjeżdżał na dłużej do Rzymu, m.in. dla poratowania zdrowia. Wykładał w małym seminarium w Saratowie (1900–1) teologię moralną, katechizm i historię biblijną; pełnił również funkcję prefekta tamtejszych szkół. Zaprzyjaźnił się z gubernatorem saratowskim baronem Mikołajem Korfem; jego wstawiennictwo spowodowało zapewne przedstawienie przez rząd rosyjski Stolicy Apostolskiej kandydatury S-a na biskupstwo płockie.

Dn. 15 IV 1901 na konsystorzu w Rzymie papież Leon XIII prekonizował S-a biskupem płockim (ukaz carski ogłosił tę nominację 24 V t.r.). Sakrę biskupią S. przyjął 30 VI w kościele św. Katarzyny w Petersburgu z rąk metropolity mohylewskiego arcybp. Bolesława Hieronima Kłopotowskiego, w asyście bp. sejneńskiego Antoniego Baranowskiego i bp. łucko-żytomierskiego Karola Antoniego Niedziałkowskiego. Uroczysty ingres do katedry płockiej odbył 7 VII. Wikariuszem generalnym mianował ks. Antoniego Juliana Nowowiejskiego, rektora seminarium. Dn. 4 IX 1903 utworzył specjalną komisję «de primo catechismo dioecesano», której zadaniem była troska i nadzór nad katechizacją. Tego samego dnia powołał także komisję «de uniformitate ac ordine in divinis parochialibus officiis ac ceremoniis sacris», mającą ujednolicić nabożeństwa parafialne w duchu rytuału rzymskiego. W czasie rządów diec. płocką ułożył przepisy dla konsystorza i zreformował (18 XI 1903) statuty kapit. katedralnej. Troszczył się zwłaszcza o Seminarium Duchowne, w którym wykładał teologię moralną i pastoralną. Był miłośnikiem muzyki, wspierał działalność kompozytorską ks. Eugeniusza Gruberskiego oraz duchownych skupionych wokół pisma „Śpiew Kościelny”. Przetłumaczył „Inter pastoralis officii sollicitudines” o muzyce kościelnej papieża Piusa X z 22 XI 1903 („Śpiew Kośc.” 1904 nr 3, wyd. osobne [b.m.w.] 1905). Jako pierwszy hierarcha w Król. Pol. ogłosił 10 VIII 1903 okólnik poświęcony wyłącznie śpiewowi kościelnemu; zakazał w nim m.in. udziału kobiet w chórach. Kontynuował rozpoczętą przez swego poprzednika przebudowę katedry w Płocku; niechętny sztuce współczesnej, odrzucił projekty polichromii Józefa Mehoffera. Po zakończeniu przebudowy katedry płockiej konsekrował ją ponownie (8 XI 1903). Stanowiska kościelne obsadzał ludźmi młodymi, co wywoływało opory ze strony starszego duchowieństwa. Był skłócony z częścią kleru diecezji, a także z metropolitami warszawskim i mohylewskim; zarzucono mu przy tym roztrwonienie 72 tys. rb. ze stypendium seminaryjnego. Konsekrował kościoły m.in. w Trąbinie, Tłuchowie, Dobrzyniu i Szczutowie oraz w r. 1903 erygował nowe parafie: Zalas i Małkinia. Uchronił od likwidacji klasztor sióstr felicjanek w Przasnyszu, zwracając się w tej sprawie bezpośrednio do cara Mikołaja II. Podobnie jak metropolita warszawski Wincenty Chościak Popiel odniósł się nieprzychylnie do nieformalnego Zgromadzenia Kościołów Mariawitów, założonego na terenie diec. płockiej przez siostrę Marię Franciszkę Kozłowską. Dn. 22 IV 1903 przesłuchał ks. Leona Gołębiowskiego, a 28 V t.r. Kozłowską; protokoły przesłuchań przesłał do Rzymu, a następnie w lipcu osobiście przedstawił sprawę papieżowi Piusowi X, czym przyczynił się do negatywnego orzeczenia Kongregacji Świętego Oficjum wobec mariawitów (dekret ogłoszono 4 IX 1904).

Po śmierci arcybp. Kłopotowskiego (24 II 1903) papież Pius X na konsystorzu w Rzymie 9 XI 1903 mianował S-a arcybiskupem mohylewskim i administratorem diec. mińskiej, czyli metropolitą rzymskokatolickim w Cesarstwie Rosyjskim (ukaz carski ogłosił tę nominację 12 II 1904). Metropolia mohylewska była największą terytorialnie na świecie; liczyła prawie 935 tys. wiernych, a w jej skład wchodziły prócz diec. mohylewskiej (również terytorialnie największej na świecie), diecezje: wileńska, żmudzka, mińska, łucko-żytomierska, kamieniecka i tyraspolska. Dn. 18 IV 1904 opuścił S. diec. płocką i udał się do Petersburga. Paliusz metropolitalny otrzymał 19 V t.r. w kościele św. Katarzyny z rąk bp. żmudzkiego Mieczysława Pallulona jako delegata apostolskiego, a 22 V odbył uroczysty ingres. Narada (20 V) przybyłych do Petersburga z okazji ingresu polskich biskupów zaowocowała listem do papieża, a następnie opracowaniem dezyderatów do rządu rosyjskiego. Na podstawie tych dokumentów napisał S. obszerny „Memoriał”, który przekazał osobiście carowi Mikołajowi II oraz ministrowi spraw wewnętrznych S. J. Wittemu. Od 21 VI do poł. lipca 1904 przeprowadził wizytację kanoniczną; odwiedził parafie w Inflantach i Kurlandii (m.in. Rygę, Dorpat i Rewel), Wielkim Księstwie Finlandii (m.in. Helsinki i Wyborg), gub. petersburskiej (m.in. Gatczynę, Kronsztad i Carskie Sioło) oraz gub. mińskiej (Mińsk i Wołczkiewicze). Znany był z talentu oratorskiego; wygłaszane przez niego kazania wywoływały ogromne wrażenie na wiernych. W listopadzie t.r. udał się do Rzymu, gdzie został przyjęty przez papieża Piusa X. Po powrocie do Rosji uzyskał audiencję 31 XII u cara Mikołaja II, któremu wręczył drugi „Memoriał”. Domagał się w nim m.in. usunięcia rozporządzeń generał-gubernatorów warszawskich niekorzystnych dla Kościoła rzymskokatolickiego, obsadzenia wakujących w Król. Pol. siedmiu sufraganii oraz zniesienia przepisów krępujących swobodę wizytacji pasterskich i ograniczeń biskupów w zarządzaniu seminariami duchownymi. Równocześnie czynił starania o uzyskanie zgody na małżeństwa mieszane, rozwój budownictwa kościelnego oraz przywrócenie działalności Akad. Duchownej w Warszawie. Na przełomie l. 1904 i 1905 zwołał pod swoim przewodnictwem zjazd katechetów archidiec. mohylewskiej.

Gdy 30 IV 1905 car Mikołaj II wydał ukaz tolerancyjny, zwiększający swobody religijne Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji (m.in. można było odtąd legalnie przechodzić z prawosławia na katolicyzm, co było ważne szczególnie w przypadku byłych unitów włączonych w XIX w. przez carat przymusowo do Cerkwi prawosławnej), S. odprawił w kościele św. Katarzyny nabożeństwo dziękczynne; udał się też do monarchy z podziękowaniami «w imieniu wszystkich katolików» swej archidiecezji. Od 29 IV t.r. wizytował przez dwa miesiące parafie diec. mińskiej. Bierzmując dawnych unitów, przyczynił się do przejścia na katolicyzm całych wsi. Podczas wizytacji zachorował na tyfus. W drodze na kurację do Marienbadu (obecnie Mariańskie Łaźnie) pod koniec lipca t.r. zatrzymał się w pałacu Szembeków w Porębie Żegoty. Tam zmarł 7 VIII 1905, został pochowany 10 VIII w kaplicy na cmentarzu w Alwerni. Pogrzebowi przewodniczył bp krakowski kard. Jan Puzyna w otoczeniu arcybiskupów: metropolity warszawskiego Chościak Popiela oraz metropolitów lwowskich: łacińskiego Józefa Bilczewskiego, ormiańskiego Józefa Teodorowicza i greckokatolickiego Andrzeja (Romana) Szeptyckiego, który na cmentarzu wygłosił mowę. Kazanie żałobne w kościele wygłosił bp przemyski Józef Sebastian Pelczar.

Bratankiem S-a (synem Zygmunta) był Jan Włodzimierz Szembek (zob.).

Portret olej. z r. 1903 przez Ryszarda Radwańskiego w Muz. Diec. w Płocku; – Borkowski, Genealogie, s. 583–4; Enc. Kośc., XXVII 512–14; Enc. Org., XIV, XVI; Historia Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji i Polsce w dokumentach archiwów, bibliotek i muzeów Sankt Petersburga. Zarys-przewodnik, Red. K. Pożarski, Pet.–W. 2000 II; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, P. 2000; Kossakowski, Monografie, III 286–7; Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999, W. 2000; PSB (Kozłowska Feliksa, Nowowiejski Antoni Julian); Pułaski, Kronika, I 223–6 (fot. po s. 224); Słown. Pracowników Książki Pol.; Żychliński, I 302, V 329, XX 224 (biogram matki), XXVI 104, XXVII 103–4, XXVIII 148–9; – Bączkowski D., Żyskar J., Nasze kościoły. Opis ilustrowany wszystkich kościołów i parafii znajdujących się na obszarach dawnej Polski i ziemiach przyległych, W.–Pet. 1912–13 s. 25–6 (fot.), s. 150, 157, 159; Gajewski S., Diecezja płocka w latach 1864–1914, „Studia Płockie” T. 3: 1975 s. 311–12, 325; Górecki A., Mariawici i mariawityzm – narodziny i pierwsze lata istnienia, W. 2011; Grzybowski M. M., Biskupi Szembekowie na stolicy płockiej, „Mies. Pasterski Płocki” R. 84 (94): 2000 nr 6 s. 317; tenże, Seminarium Duchowne w Płocku w czasach biskupa Jerzego Szembeka, „Studia Płockie” T. 26: 1998 s. 223–7; Komza M., Żywe obrazy. Między sceną, obrazem i książką, Wr. 1995 s. 206 (fot.); Krótki zarys kościółka zbudowanego na cmentarzu katolickim w miasteczku Iwieńcu gubernii mińskiej, Iwieniec 1909 s. 23–6 (fot. po s. 24); Leleń A., Religijna kultura muzyczna Mazowsza Płockiego (1864–1918), Płock 2001; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Litzenberger О. А., Rimsko-katoličeskaja cerkov v Rossii, Saratov 2001 s. 340; Modlińska A., Piętnastowieczny kodeks rękopiśmienny z listami i mowami Eneasza Sylwiusza Piccolominiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 81: 2004 s. 171–2; Nowowiejski A. J., Płock. Monografia historyczna, Płock 1930 s. 76–7 (fot.), s. 329–31, 668–70; Olszewski D., Z zagadnień religijności w diecezji płockiej w XIX wieku, „Studia Płockie” T. 3: 1975 s. 338, 342; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie, Kr. 2004; Warchoł E., Reakcja biskupa Jerzego Szembeka na formowanie się ideologii religijnej i kształtowanie struktury organizacyjnej mariawityzmu, Radom 2006; Wasilewski J., Arcybiskupi i administratorowie archidiecezji mohylowskiej, Pińsk 1930 s. 134–49; Wodzianowska I., Potrzeby Kościoła katolickiego w imperium rosyjskim w świetle memoriału z 1904 roku metropolity mohylewskiego arcybiskupa Jerzego Szembeka, „Roczn. Inst. Europy Środkowo-Wschodniej” R. 4: 2006 s. 71–95; Żebrowski T., Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976 s. 60; – Bernatowicz S., Okólnik J. E. Biskupa Płockiego, dotyczący przepisów liturgicznych, w świetle rozumu i logiki, „Śpiew Kośc.” T. 8: 1903 nr 19 s. 213–14; [Bugajczyk W.] BW., Z przed kilku laty, tamże T. 13: 1908 nr 1 s. 5–10; Kieniewicz A., Nad Prypecią, dawno temu…, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1989; Pamiątka wizyty pasterskiej Jego Ekscelencji ks. biskupa hr. Szembeka, Płock 1901; ,,Roczn. AU” za l. 1876–89; Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. T. 6: 1877 s. 23; Sacrum Poloniae Millenium: rozprawy, szkice, materiały historyczne, Rzym 1955 II; Serafińska S., Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Oprac. H. Nelken-Morawska, Kr. 1955; Sprawozdanie J. N. Sadowskiego o rozbiorze chemicznym […] dokonanym przez hr. Jerzego Szembeka, w: Zbiór wiadomości do antropologii krajowej, Kr. 1877 I 66–7; Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej byłego Towarzystwa Naukowego Krakowskiego…, Kr. 1873 VII 16; Szeptycka z Fredrów Z., Mój syn metropolita Szeptycki. Młodość i powołanie ojca Romana Andrzeja Szeptyckiego…, Oprac. B. Zakrzewski, Wr. 1993 (fot. S-a z R. Szeptyckim); [Wnukowski A.] WA., Jego ekscelencja ks. Jerzy Szembek 84-ty biskup płocki, Płock 1901; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931 cz. 1, 2; – „Czas” 1901 nr 64, 1903 nr 232, 258; „Kraj” 1881 nr 37, 1904 nr 2, 20, 21, 1905 nr 12, 18; „Przegl. Katol.” 1877 nr 38 s. 603, 1901 nr 29 s. 449–53, nr 31–33, 1904 nr 22 s. 348; „Tyg. Ilustr.” 1903 nr 47 s. 925, 1905 nr 32 s. 589; „Życie Katol.” 1983 nr 5–6 s. 48–9; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1905: „Bulletin Polonais Litteraire, Scientifique et Artistique” nr 205 s. 220, ,,Czas” nr 179, 180, 181 (L. Dębicki), nr 182, „Gaz. Narod.” nr 180, 182, 183, 193, 201, 208, 210, 211, 214, ,,Kraj” nr 30, 31, ,,Przegl. Katol.” nr 33 s. 525–6 (A. Jelski), nr 39 s. 606–7, „Przegl. Pol.” R. 40 t. 157 s. 369–85 (S. Tarnowski), „Śpiew Kośc.” R. 17 nr 10 s. 199; – AP w Kr.: sygn. GLN 185 k. 117, sygn. GLN 191 k. 521; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. KSG 532, sygn. PAU WI–193, 196; Arch. UJ: sygn. WF II 225, 229, 232, 238; B. Jag.: rkp. 5344 t. IV k. 195v (herbarz Żegoty Paulego, daty ur. ojca i rodzeństwa S-a), rkp. 5346 t. II k. 387; B. Narod.: rkp. 7355 k. 1–53; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1995 k. 263–9, rkp. 2159 t. 18 k. 274, rkp. 4809 k. 316–24, rkp. 4840 t. 1 k. 94–7, t. 2 k. 222–3, rkp. 5429 k. 110–13, rkp. 7971 (fot.); B. Ossol.: rkp. 12528–12533, 13415 s. 197–216, rkp. 14473 t. 1 (Szembekówna Z., Z dziejów Siemianic) k. 15, 18, 136, 168; Paraf. rzymskokatol. w Porębie Żegoty: Księga zmarłych 1900–75, nr aktu 27 k. 20; – Informacje Ireny Wodzianowskiej z L. na podstawie: Kuryłov P. G., Gibel’ Imperatorskoj Rossii, Moskva 1992 s. 68 oraz kwerendy w Central’nym deržavnym istoryčnym archivie Ukraïny we Lw. (F. 358 op. 1 poszyty 51, 372, koresp. A. Szeptyckiego), Rossijskim gosudarstvennym istoričeskim archivie w Pet. (F. 826 op. 3 poszyt 232, rzymskokatol. metropolici, F. 821 op. 3 poszyt 1045, Dep. Spraw Duchownych i Wyznań Obcych MSW) i Nacyjanal’nym histaryčnym archiŭ Belarusi w Mińsku (F. 1781 op. 25 poszyty 324–36).

Bibliogr. dot. Józefa Macieja Szembeka: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VI 261–2; Uruski, XI 316; – Biliński P., Moszyńscy, Kr. 2006; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1979 II; Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913 s. 92; Girtler K., Opowiadania, Oprac. Z. Jabłoński, J. Staszel, Kr. 1971 I, II; – B. Narod.: rkp. 9940 (Wspomnienia matki S-a spisane przez siostrę Zofię z Moszyńskich Cielecką), rkp. IV 9941 t. 1–5, rkp. IV 9973; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 6554 (wiersze matki S-a).

Joanna M. Dziewulska